TEKISKAN CRÓNICA DE UNA CREENCIA ANCESTRAL NAHUA — ojarasca Ojarasca
Usted está aquí: Inicio / Escritura / TEKISKAN CRÓNICA DE UNA CREENCIA ANCESTRAL NAHUA

TEKISKAN CRÓNICA DE UNA CREENCIA ANCESTRAL NAHUA

Martín Tonalmeyotl

Tekiskan ha sido un lugar sagrado toda la vida donde reside un hombre conocido como “el No Bueno” o el Demonio. Aquí ha estado siempre. Cuando nuestros abuelos apenas tuvieron conocimiento, el lugar estaba ahí. Era casi igual que ahora, con piedras gigantescas alrededor y muchos árboles de gran tamaño, de agua espumosa y verde, de un sonido sonoro que reproduce su eco en medio de dos cerros.

Tekiskan según nuestros antepasados en lengua náhuatl significa: tej (‘alguien’), kisa (‘sale’), kan (‘lugar’), “a donde sale alguien”; en otras palabras, “donde sale el Demonio”. Este hombre vive aquí entre el nacimiento de dos cerros: Topiltepetl “Cerro Guardián” y Tlateketsaltsin “Cerro de Pecho Alzado”. En este mismo lugar se unen dos ríos, el río de Rancho y el río de Tepila “Pila de piedra”. El lugar según es un río donde abunda mucha agua porque dentro de este lugar está la casa del Demonio. Se narra que bajo el agua, ahí en el pozo donde cae la cascada, está lleno de dinero, maíces de colores, animales domésticos, entre otras cosas. Otros creen que la verdadera casa de este hombre no está dentro de él sino a un lado, en el pequeño peñasco caído sobre el río.

Nuestros hermanos encargados de pedir un bienestar, los que hacen ofrendas, los que curan a los otros, van los martes y jueves a visitar a este hombre y piden les dé mucha vida, dinero, salud y que sus cosechas y el agua sean abundantes todo el año.
Se sabe a partir de los grandes que a pesar de ser sagrado, uno puede bañarse en Tekiskan, siempre y cuando uno vaya con bien y no con malas intenciones de perjudicar al lugar. Si alguien no respeta esta casa, se puede ahogar en ese río, ser espantado de manera drástica, ser mordido por una serpiente de agua o adquirir una enfermedad desconocida. El lugar éste es muy bello y uno puede nadar pero no pararse ahí, porque cuentan que es muy profundo y hasta hoy en día, nadie conoce la profundidad que tiene, sólo se sabe que es demasiado profundo y nadie se atreve a comprobarlo.

En los días que van nuestros hermanos curanderos, quienes en realidad son los que más visitan el lugar, casi siempre se dirigen con palabras floridas y generalmente llevan algo como ofrenda para el agua, llevan mezcal de maguey, cigarros u otros productos. Según la creencia, ofrecerle todo ello al agua es como invitarle un trago y fumar con el dueño del lugar. Pero además, se lleva un presente de carne y hueso, lo cual tiene un significado de respeto. Tekiskan es un lugar donde el agua está quieta, donde sacrifican a los pollos, gatos, chivos o borregos. El acto consiste en aventar a estos animales estando vivos y sobre el agua donde cae la cascada, según cuentan, se forma un remolino que traga a los animales. Cuando sucede esto al momento, quiere decir que el dueño del lugar ha recibido con satisfacción el presente; cuando el animal tarda en ser tragado o se escapa del río, quiere decir que el presente no está siendo bien recibido, por lo tanto, querrá decir que el hombre que está llevando a cabo el acto ritual no ayunó en días pasados o tuvo relaciones sexuales antes de dirigirse al lugar.

El agua proveniente de Tekiskan es muy fría y tiene un sabor dulce. Corre entro dos cerros y bajo y sobre piedras gigantescas. La gente va a ser la ofrenda ritual con la intención de dialogar con el Demonio y decirle que nunca seque el agua porque el líquido sirve para alimentar a las raíces de las cebollas, el ajo, las milpas, las calabazas, el frijol y otros productos que se siembran alrededor del pueblo en tiempo de secas. Pues esta agua que corre sobre el río, se desvía en dos canales que es el de Tlahuancapan (lugar donde se bebe) y el de Akalko (lugar de los carrizales). Los campesinos de este lugar año con año van a ofrendar al manantial y al hombre que vive ahí para que sus productos puedan madurar bien y no les falte agua. En tiempo de lluvias es poco visitado por la gran cantidad de agua que corre, se llena de agua y se le escucha su cantar con el eco de los cerros porque en su travesía se encuentran piedras del tamaño de una casa o mucho más grandes.

La gran mayoría de la gente atzacoaloyense conoce el lugar aunque sea de nombre. Saben que es un lugar sagrado y que es la casa del Demonio; sin embargo, muchos de ellos jamás han llegado hasta allá y sólo unos cuantos lo visitan seguido y hasta se bañan dentro del río.

En tiempo de secas permanece adornada con cadenas de flores y otros adornos. De manera general los hombres curanderos conocen más el lugar que las mujeres, pues estas últimas muy pocas veces han llegado al lugar para hacer un ritual de este tipo.

 

——————————

TEKISKAN EN NÁHUATL

Kijtouaj tej kampa Tekiskan melauak kijtosneke se ueye tlaltipaktle kampa chante on tlakatsintle uan kixmate ken “Koxkuajle” noso Demonio. Nikan tej ichan youejka, kuak oixtlamatkej tokojkoluan Tekiskan ye ompa onkatka. Noijke tlachaya ken aman, noyej tejteyo niman mas ache kojyo katka kechka iyeualijkan, kan atsintle sa kuexontok, sa xoxoktik niman ijkoyokatok itlajkotsian on ome  tepemej.

Tekiskan techtomiliaj tokojkoluan kampa kijtsoneke: tej ‘yaka’, kis ‘kisa noso uajkisa’ kan ‘kampa onka noso kampa neme’ “kampa yaka uajkisa”, ika okse tlajtojle kijtosneke “kampa uajkisa on Koxkuajle”. Nikan ichan, nikan chante kan nonamikej ome tepemej: Topiltepetl ‘Tepetl topile uan tlajpiya’ niman Tlateketsaltsin ‘Tepetl uan neltekestok’. Noijke nikan nonamikej ome atlajtin, Rancho Atlajtle niman Tepila Atlajtle. Nikan tej, ijkon kijtouaj totajuan kampa uamextok miyak atl niman kampa ijtik in atsintle ompa kipiya ichan on Koxkaujle. Kijtouaj kampa ijtik in atsintle onka miyak tomin, tlayojle, nemej miyakej yolkamej niman onka okseke miyak tlamantin. Seke kijtouaj kampa uan melauak ichan in tlakatl nokaua kechka techinanyo, ikuatipan on atlajtle kampa uajchapantok uajlikoyokatok on atsintle.

Tokniuan uan tlauenchiuaj, uan tlatlajtlaliaj niman uan tlapajtsiaj, youej se martes noso se jueves kontlapajlouaj on tlakatl kampa makinmaka chikaualistle, makinmaka tomin noso melauak matlatlakitikan inka itlatokuan niman maka mauake atsintle.
Techtlajtlajtouilia totajuan uan yeuejueimej kampa Tekiskan uelis ompa tonmaltis niman tiatlanelos tla tsio ika kuajle, tla amo amo itla tiknemilijti noso amo san tlin uele tikonchiuas. Tla xtiktlakaita ichan on Koxkuajle, kuajko tej, uelis ompa tiamimikis noso ompa mitsmojtiskej, ompa mitskuas itla akouatl noso itla mopan kokolistle uetsis. Nikan te melauak tlakualtsin niman notlakaita in tlaltipaktsintle kampa kijtouaj, xaka kimate kech uejkatlan on Tekiskan, san kimastokej kampa tekiuejkatlan maske xaka kineke kimatis kech melauak ika uejkatlan.

Tokniuan uan tlapajtsia kuak youej, uan melauak nochipa youej, kinojnotsa in atsintle ika kualtsin xochitlajtojle niman kijtouaj kampa nochipa kineke tikuikas itla tetlayokolijle. kuajkon yajuamej kuikuaj itla mescalito, cigarros noso okse itla tlamantle. Kijtouaj kampa tla itla tikuikilia kijtosneke tej iuan titlaonis noso iuan tipokis uan chanej. Yake tej kineke se nakatl uan omiyo, on kijtosneke tetlakaitalistle. Tekiskan, on atlajtle kampa tlakualtsin niman mantok atsintle, ompa kimantlajkajle piyomej, michomej, chitos noso ichkachitos. Kijtouaj kampa kimatlajkale in yolkamej yoltokej, kampa on atsintle noauiuilakaxchiua niman kintoloua on yolkamej. Kuak san uajpopoliuej kijtosneke kampa on tlakatsintle kiselilia intetlayokolil, tla on auiuilakaxtle xkipopoloua on yolkatl, kijtosneke kampa on tlakatsintle uan xkuajle, xkineke kiselis on tetlayokolijle kampa on tlakatl uan tlauenchiua,  xonosau noso uajtlakitskijtej ichan.

In atsintle uan ualeua Tekiskan melauak sesek niman kamatsopelik. Totajuan kontlauentlalilia ipan se xijtle niman konilia kampa amo kaman mauake atsintle, kampa ipan tokalpan melauak kimajuilia xonakatsitsintin, ajitos, miltsitsintin, ayojtsitsintin, yetsintle niman miyak okseke tlatoktin uan notokaj kechka ueyekalpan inakastlan ipan tonalko. In atsintle uan uajyektok kechka in atlajtle, kixelouaj ika ome apantle, uan axtopa ijtoka Tlauancapan ‘kampa tlauanilo’ niman okse apantle ijtoka Akalko ‘kanka melauak onka miyak akatl’. Tokniuan miltekitkej uan chanijkej, youej nochipa koxtlaxtlauia on atsintle niman on tlakatl uan ompa chante, kiliaj noso kitlajtlanilia kampa kuajle machikauikan intlatokuan niman amo makinpolo atsintle. Ipan xopantla san xmas kontlapalouaj kampa melauak miyak kisa atsintle, teme on atlajtle niman melauak sa ijkoyokatok atsintle kechka kinnankiliaj tepemej, kampa kechka nouijtijtok melauak onokej temej uejueime, uejueimej san kech ken kaltin.

Noche maseualtin uan nan chanijkej kixmastokej kampa onka se tlaltipaktle uan ijtoka Tekiskan. Kimastokej kampa tlaltipajtle notlakaita niman ompa chante on Koxkuajle, maske miyakej, xkaman youej niman sekimej kuajle ixtlamate niman nochipa youej ompa, ompa onaltsiaj.

Kuak tonalko, kechka Tekiskan nochipa sa tlayektitok, sa pipilkatokej  xochikoskamej niman okseke xochitlaliltin. Tlakamej tej mas youej kontlajpaloua kampa siuatsitsintin, san se kech yoyajka, yake te siuatsitsintin san xmas kisaj niman yajuamej xmas tlatlajtlaliaj.

 

——————————

| Martín Tonalmeyotl (1983, Atzacoaloya, Guerrero), poeta nahua. Autor de Tlalkatsajtilistle/Ritual de los olvidados.

comentarios de blog provistos por Disqus