OLORES DE CASA/NÚ´MÀ VE´È — ojarasca Ojarasca
Usted está aquí: Inicio / Escritura / OLORES DE CASA/NÚ´MÀ VE´È

OLORES DE CASA/NÚ´MÀ VE´È

Kale Tè Sávì

es que ¿cómo era posible que lo compraran a ese precio? Desde la semana pasada papá estuvo moliendo caña. Noche tras noche, carga tras carga. La bestia cargada de caña y bañada en sudor denotaba el peso. Bestia y hombre se fundían en el caminar por lo extenuante del trabajo, por el sol de los cañaverales.


La llanura se muestra cansada por este sol que quiere tragarse todo. Hombre/bestia, caminan sin levantar la cara, como caminantes a una peregrinación, peregrinación de un dios que los maldijo.

Papá hace la cruz en su frente todas las mañanas, mucho antes de tomar el café. Antes que todo está dios. Agradece por la vida de hoy. Mamá se levanta mucho antes que papá. Antes de que cante el gallo; el que recuerda la traición. Toman el café sin siquiera hablar, en un silencio de resignación; el amanecer es oscuro. Nosotros, los tres, tomamos café.

Hace frío y no dan ganas de levantarse. La cara se achicharra, todo se seca en este frío.

Comen algunas tortillas en el fogón, papá y mamá, figuras tristes, alejados de la bondad de dios, y sin embargo se aferran a la vida sin más esperanza que el sólo existir. Mi tos los despierta de su letargo matinal y mamá voltea y muestra una mueca que parece una sonrisa. Me limpio los ojos y de forma perezosa me dirijo hacia ellos. Papá me abraza; sus manos son duras y tan ásperas que lastiman mi piel de por sí carcomida por el frío, por el hambre. Ayer comimos sólo plátanos.

Siempre que se levantan para ir al trapiche, instintivamente me levanto y aunque no quieran llevarme al final acceden. Cómo podrían dejarme en la casa si después de todo somos nosotros tres. Hace frío. Los perros de los vecinos ladran a nuestro paso y los nuestros gruñen protegiendo nuestros pasos, nos van cubriendo la retaguardia. Nos alcanzarán en el camino.

Todas las noches de la semana pasada nos levantábamos temprano. Tres figuras escuálidas caminan por la vereda guiándolas una antorcha. Se amarra a la bestia y empieza a oírse el traqueteo y el escurrir del jugo de la caña. Los primeros chorros los tomo yo y recojo en una jícara un poco para que tomen los perros. Esta rutina se repite siempre. Como y comen ellos.

Al amanecer nos quedamos mamá y yo, papá se va a cortar caña para la molienda del día siguiente. De luna a luna, moler y moler para que al final sólo salgan unas cuantas piezas de panela. Almorzamos tortilla reseca porque mamá no cocina; no le da tiempo, llegamos siempre de noche a la casa. A veces nos dormimos en el valle. Esto de moler caña es agotador.

Mi ropa está toda dura. Uno se limpia con la ropa cuando come caña, miel, mangos, y cuando juega en la tierra. Todo hace que la ropa se ponga dura, y aparte llevamos casi una semana sin cambiarnos; no tiene caso, aquí uno se ensucia muy rápido. Se siente chistoso cuando quiebras la ropa y te da cosquillas.

Papá ensilló a la bestia y subió la panela. Con tos y todo no me quise quedar, lo acompaño al municipio. Llegamos cuando clarea la mañana; muchas cosas que comer pero papá no lleva dinero. No podemos comprar nada, nos quedamos con el hambre.

Más tarde nos dirigimos hacia la casa del que compra la panela, dejamos la carga. Papá mira con resignación su dinero, a señas le pide a un señor que le diga cuanto es. Medio español, medio Tu´ùn Sávì, pero al final dice: “Cuatrocientos pesos”. No sé qué tanto es eso mas por la expresión del señor parecía que era poco. Tratan de entablar un diálogo: Tu´ùn Sávì-español, español-Tu´ùn Sávì, que es frustrado, sonríen mutuamente y se pierden.

Papá no puede hacer nada porque el comprador sólo le entrega el dinero sin decirle nada. Papá es muy callado y tímido. Papá dice que toda la gente es buena y que Dios nos da lo que merecemos.

Ese día regresamos tarde, muy tarde a nuestra casa.

Estoy acostado y mamá me cuida. ¿Por qué recordé esa salida al municipio y lo del trapiche? Fui feliz a mi forma; por eso lo recordé… Me duele mucho…creo que casi no comer hace daño pero ¿por qué a mamá y papá no les pasó nada si ellos comían menos? Me gustaba cómo se veían mis huesos saliendo de mis costillas; eran mis hilos de violín cuando jugaba a ser de músico.

Solos, hombre y mujer tomando café. Dios así lo quiso.

 

Tè sákàn´; ndetyún vàasa ya´vì xàtyí´ né xíkò rá. Ìin ka níi xímáná ni yá´à káa nì ndìkò tátá ndóò. ñùú tán ñùú, kívì´ tán kívì´ xíkò ra ndóó. Xíkò ra ndóó xi´ìn kìtì´ tè, nì ndì´ì rì nì kà´mà tetì´ìn, tyinì vée ndíso rí. Tè yìvi´ xi´ìn kìtí´ ní, vaxì nandúú tà´án rà xaa xíkó ne ì´nì.


Ndetán, tán xító tè xàví´. sákàn´ xìtò yòso´ yò´ó; kàa ì´ní. Í´ní tán kúni kàxì à sakúu ne yoo yo´ó. Tè yìvi´ xi´ìn kìtí´ kuà´án ra ìtyí´ tan xaa tè kuà´án kua´àn kòtò núù ndioósí, ìin ndiósí nè vásà nakà´àn ka xá´à rá.

Sakúu né váxì´ kétú ní, xa´ndiá tátá krúsín´, sa ká´nu´ rá ndiósí, va´à kuni rá nì kètù´ kìví vitìn, kúní ka´ kò´ò rà kàfé xáa rá nèjá´. Átyí ká´ ndakóo náná. tia´àn túví te xè ndakoò tyì´. Vásà ndatù´ún ñá, na xí´í ñá kàfé, taxìn´ sò´ò ndèè ñá; vásà kándá vi ñá. Kúní kà kètù va´à. Úni táan míi ndu´ xí´í càfé.

¡Vixìn yá´à! tè kùuni´ ndakóo í. Kú máxì´ núu i ka vixìn´. Sakúu ñá´á xí´í yò´ò.

Xíxi ña ndee ña, míi xíxí ñú´ù, nda´vi ìín ña, ndììí sò´ ñà´, xíká ndee ñá núu ndiósí, sù vásà´ kù vìta xìmì mì ñà´, kuni kàkà ñá núu ñù´ú yó´o tyi ní kúni kuì tiàkù ñà´. Nì kàtà sukùn i te nà kùni ñà ní, ndòtò ì, náná ní va´à kúni tyì tyìnì ndàkò ì. Tává í làkuá´ núu i te kuá´àn ì ndà´á yùvá´ sí´í, tyúmí yúva i yú´ú; té´é xe và´à va ndá´á rá, xá´á ìín xáá ndá´à rá, te kà´ma. Ìín i ne xá´mi ñú´ú; nè xà´ní sòkò. Tyítia viti nì xáxí yú´u ìkù´.

sakúu ítyí, ne ndakóo ñá kùá´án ndíkò ña ndoo, ndakóo i xi´ìn ña, tyinii kùuni ndóó iindà i, sù táxì ña ku´ún i xi´ìn ña sù kua´àn ì ndesaa kà´. Sù kùví´ ndakoò ñá yu´ú ve´è tyiní ndú´ú viti ndee jàn´. Vixìn yá´à. Kuáá ní náyà´ saná´ tè ndeé ìtyí´ ne yá´á ndu´ kua´àn ndu´, te náyà´ sana´ ndú´ú ní, xíñá rí, kúní kòtò rì ndú´u, táxì rì káxì´ tì túkù ndú´ù. Ìtyí´ náni rì ndú´

Ìin kaníí ní xímáná né ní yá´á kaa nì ñùu ndakóo ndú´ù; úni sakàn ndu´ kua´a ndu´ ìtyí´, xi´ìn ìtí´ sá túví ndu´ nùu ndu´. Satíìn tátá kìtí´, tè; xàaá rá ndíkò rá ndóò, xàá tù tikuíi ndóo tóo rà. Xè ìkán iin te xí´í tikuíi ndòò, kí´in lúlú rà, kò´ò náyà´. Sakúu ítyì´ xáa i sákàn´, xíxi i te xíxi tu tijàn´.

Ne váxi kétu ndóó yu´ xi´ìn sì´í tyini yùvá´ i kua´àn rà kuà´àn kà´ndià rà ndòó ndìkò´ ndù´ tiaán. Yóò tan yóò, ñùú tan ñùú, ñú´u ndu´ xá´á kátia te kòó kuà´á pànda´ kee. Íxtà´ yàtà´ xíxi ndu´ tyi vása ká kùvi ndìkò náná. Ñùú xáa ndu´ ve´è, sava ìtyí´ kíxi ndú´ yòsó´. Tyuunn tyée ndúu a ne ndìkò é ndóo.

Nì kù tè´é tóto yu´ tyini ní, xè nì yà´à ìin xímáná te vàsa námá tyiní átyì´ kundié´i á yò´ò. Síí kúni ne sásíkì´ xi´ìn tóto ne ní´nù´ ì tyini tyikuálí á yú´u…

Sakáa tátá tieì kìtí´ te sakáa rá panda xàtà rì, kuni kùvì sù nìì xììín ndóo i ve´è; kua´án ì xi´ìn rà ñuù tyee. Xàa ndu´ ján´ váxi´ kétú´, kuá´á ní ne kaxì è yòo sù kòò xù´ún ní´í tátá kua´án rá.

 

| Kale Tè Sávì (Melquiades Gregorio Porfirio) escribe en lengua tu´ùn sávì, también conocida como mixteco: “Soy un Cronopio, sueño como un Cronopio. An kúvi nàkà’an un kívì nì kètù ún. Tù’un Sávì ndatù’u yi,  Tee Sávì nduu yòó, ni kétuì Yoso Tika’a. Soy de Ñuù Sávì, hablo Tù’un Sávì y soy Tè Sàvì”.

comentarios de blog provistos por Disqus