ADIÓS AL PADRE MARCHA Y OLVIDO GA MA PA NZÄNTHO KO RA MPUMFRI / 253 — ojarasca Ojarasca
Usted está aquí: Inicio / Página Final / ADIÓS AL PADRE MARCHA Y OLVIDO GA MA PA NZÄNTHO KO RA MPUMFRI / 253

ADIÓS AL PADRE MARCHA Y OLVIDO GA MA PA NZÄNTHO KO RA MPUMFRI / 253

Xiko Jaén

Nuˈa ra nde ga ma pa nzäntho, ma zi dadaˈi, ga tsogagihe nuˈu ya pa habu ngu xi mi tagi ya yˈotˈa xi ya ndäpo. Nuˈa ra pa, bi nja ngu nˈa ra ntheni xi mi te ne habu xi mi ponga ya gi ya xki du, ne ya xadi ndi mäñhengu terza mi ntatiˈu ha ra jutsˈi de ma nguhe habu bi miaˈi ra du ne habu bi hoka ga bˈeni.  Ha njani thi, mi hneki ngu terza mi ntuni gatho nuˈa mi handa ma zi da; ra huähi ne gatho nuˈa ga tsogagihe mantˈa bi bˈani, ne ngu mi hneki bi yˈaˈu, ngu ri yˈa nuˈa ya yˈotˈa ndunza ntsedi xa tsi ya zuˈe, ne ñotsi ngu rˈamazitsu ri nxani ya y’a ha ya xudi ya mbonthi, pa manˈaki da mengiˈu ha ra zi hai; ngeˈa, mahyoni ne da ma nehe ko ngeˈi.

• • •

Aquella tarde que te fuiste, papá, fue el otoño más largo que nos dejaste. Tu marcha fue una llaga en crecida que escupía grillos muertos junto a los rezos que rebotaban en la cerca fría de nuestra choza que guardaba tu rumor. Afuera, todo se desgarraba; la milpa y tu herencia se marchitaron rápidamente y se tiñeron de almagres, como los troncos calados de termes, que de a poco, se esparcen silenciosos bajo las sombras del monte, para volver a la tierra; quizá, con el solo afán desesperado de acompañarte.

II
Nuˈa ra pontˈi de ga näni ne de ga thehñä da hokhe de hai ha ri ntˈodu, pa xa hneki ya xki ua gatho, bi hye rˈamazitsu de rˈa ya seka zumja ne de rˈa ya bˈini ngu mi hneki mi neˈiˈu ko ma zi ugihe, ne ko ra bˈexui ga tsogagihe. Ngu xka tomˈamhähä xka ma, ma zi dadaˈi; ngu xka ma ha nuˈu ya pa habu ya doni xi ri ndoni thi. Ngu xka xipabi ra du ge xa tomˈamhähä ngeˈa hinga ne xka ma ngu de ga r’ihi, ngu toˈo ri toge ra huei, pa mantˈa xa ntode yabu ra ntho ko ngeˈi, ne ñotsi xka putˈkagi mahetsˈi nuna hai nuˈa ga umbabi ra nt’edi xa hoka r’a kˈoi mbo ha ma zi da; nuya gepbye xi tsiti ne zoniˈi ya xido ne ra u, ne nuˈa ra menja da thäthe getu habu mi oxa ri zi ña, bi tuthu ya thuhu terza ngeˈa nuna yˈose di yˈobˈe xi tsitkagi ngeˈa gi joˈoua, ngeˈa ga ma pa nzantho.


• • •

La marca de cal y carbón que dibujamos bajo tu caja, como señal de que todo había acabado, se cobijó lentamente de una alfombra de cardos y espinos que figuraban danzar con el dolor y la oscuridad que nos dejaste. Deberías haber calmado tu marcha, papá; quizá para alguna primavera. Deberías de haber dicho al destino que no necesitabas ir tan de prisa como montado en un rayo, para aumentar el retumbo, y luego borrarme el cielo de esta tierra que esbozaste en mis ojos; éstos, que hoy te lloran tepetate y sal, mientras el gallo que amarramos en tu comienzo canta torcido el paso del abandono.

IV
Nuua, habu di hudi, ngu di tsa sta bˈe ma zi mfeni, di handi hanja ngu ri tagi dega seki ya pa ha ri zi ntˈodu, ri xanga ra ndähiˈu nuˈa ngu ri hoka nehe rˈa ya otsi ha ma zi mfeni ne ha ri zi hmi.  Hudi ko ngeki nehe ma zi mäka ndähi ngeˈa ri ndude ndunthi ya ndumui, ngu ma metˈo ngi ndude ya hai ko ri zi rˈonjua pa xka hoka ya nthaka dehe ha ra zabi, nuna xa yˈotˈbye ko ngeki; ya othobi ra dehe habu mi hneki ra johya, habu mi hñufi gatho ya nthandi ya jä’i de ma zi hninihu, ne mi xikagihe tengu sti ñˈehe ra rˈayˈo jeya. Ri zi thuhu ma zi dadaˈi ma dra mˈedi ngeˈa ra mpumfri tsigagihe ma zi hñähe, ne tsigagihe ra zi bˈefi ra ntˈei. Nuya guto nxui habu xi ntsedi ma ga beñˈaihe ma da ntˈagiˈu ha ri zi tihñä ngu ya yˈotˈa xi ya ndäpo nuˈu xa petsa mbo ra pa ra Zi Hyadi ne ra nxaha ra Zi Nänä de gatho nuˈu ya pa xa thogi; nuˈa ra thuhu ra thuhu Ma tsatˈyo ya bi du, nuˈa ngi tuta ma met’o hamˈu ngi bätsi, hamˈu ngi peui ma zi xuxu ha ra tai, bi du ñotsi ga tuge, ne bi dagi madetho ha ya hyatsˈi ya pada, nuˈu mˈatho xi mi tsu ra thuhu.


• • •

Aquí, sentado en estampida de delirios, veo como se quiebra el tiempo en tu mortaja, lo esparce el viento que socava los recuerdos y tu rostro. Sentada traigo también el alma cargada de congojas, como cargabas con ayates la tierra del jagüey que junto a mí está seco; ya no está su espejo donde se abrazaban todas las miradas del pueblo y nos decía el augurio del año nuevo. Tu nombre se pronunciará de a menos porque el olvido nos carcome la lengua y la yunta. Estas nueve noches en pena se desbarrancaran en tu pecho junto a las hojas secas de la estación celadas con soles y lunas de días pasados; el Perro Pastor que cantabas de niño cuando ibas de plaza junto a la abuela, murió tras de ti, y su tono se derrumba entre vuelos de zopilotes hambrientos.

XI
ua ehe,
kutˈi mantˈa,
hñudi ha ma zi denthi
di ne xi ga hufi ko ma zi da nuˈa ri zi thandi.
Di ne xi ga pähä nuˈa ra nzabi gi y’oui
ne nuˈu ya pa ne ya xui nuˈu xi xka y’o ha ya dänga bˈatha,
ha nuˈu ya y’oua honse xi xa r’aˈaˈi ndunthi ya nduthe,
habu xi xka thogi njabu ndunthi ya zänä,
nge’a ya tˈu ra zithu honse bi r’akagihe nuna  zi hai.

Thukagi gatho nuya ma zi gida.
Na,
däma tsi nuna zi tˈafi habu xa benteˈi Ma Zi Nänä,
pa njabu mantˈa da ñänga nuˈa ri zi tutˈi nuˈa ngu’a xa nkapo,
ne ñotsi gi ähä ngu dri nheki dri xogi ri zi da,
hueka sehe ri zi te, ma zi kˈastˈatsantˈi,
habu ri fudi ya pa ne habu nzantho da petsaˈi ma zi da.


• • •
Ven,
entra,
siéntate en mi petate;
quiero abrazarte con los ojos tu propia mirada.
Quiero respirarte el cansancio,
tus días y anochecidas horas de desiertos caminados,
hartos de los pasos que te abona la sed,
donde hace lunas,
los hijos del diablo “nos han dado la tierra”.
Límpiame estas lágrimas.
Toma,
bébete el aguamiel en que te exvota Ma Zi Nänä;
sánate, entonces, la garganta capada,
y duerme con los ojos entreabiertos.
Consuélate, kˈastˈatsantˈi,
en el albor en que mis ojos te guardan.

 

——————————

| Xiko Jaén, poeta otomí o hñähñü (1973, originario de González Ortega, municipio de Santiago de Anaya, Hidalgo). Estudió ingeniería química industrial, teología y filosofía. Su primer libro es Marcha y olvido (Albatros Press, 2014).

(Textos publicados en la revista electrónica Círculo de poesía:
http://circulodepoesia.com/2018/04/xochitlajtoli-xiko-jaen/)

comentarios de blog provistos por Disqus