EL PERRO QUE COCINABA
Antes había una pareja que se amaba mutuamente. El hombre a diario trabajaba en el campo. Al pasar de los años la esposa comenzó a tener dolencias y murió. Este hombre sólo quedó acompañado de su perro, y pensó ahora quién me atenderá, yo tengo que trabajar el campo, y cuando regrese no tendré a nadie que me espere con la comida. Así continuó trabajando el campo, su perro a diario lo acompañaba, pero desde que murió la esposa sólo lo acompañaba durante el camino y regresaba a casa. El perro empezó a cocinar, cada vez que se aproximaba la llegada de su amo, ya tenía la comida lista. El señor a diario encontraba comida en su mesa, hasta que un día dijo, ¿quién será la persona que me está preparando la comida? y decidió investigar. Ese día regresó mucho antes de lo habitual, al llegar a casa sorprendió a su perro apuradísimo preparando la comida, y le dijo “eres tú el que siempre ha estado preparándome la comida”. El perro le respondió: “sí, soy yo, si no me hubieras descubierto, más adelante los perros podríamos apoyar en las labores del hogar, y no esperar a que nuestro amo nos dé la comida. Pero lamentablemente me descubriste; de ahora en adelante nosotros los perros, así como los hombres, sólo esperaremos a que nos den la comida”.
Onka miak tlatempoalistli, pa ni tlaltipaktli, kemantsi ti moijlia, kenijatsa mo kualtlaltiajtok se tlatempoalistli nelia yehyektsi, ne nochinanko, nech poilki nona, wajajia istoya se totlayi ika isiua, kuali itstoya totlayi un tekitiaya nochipa imila, axwajaji, pexi mokokoua isiwa uan miji. Ni totlayi mokaji iselti uan moilki nama ajía nech tlamakas noselti nimotekitilia uan jino peji tekiti nochipa, ichichi kitokiliaya. Se welta, peji saj kionkawa imila uan mokuapayaya icha pampa pejí kitlakualchiuilia, nochipa kema kimatiaya mokuapasa totlayi ni chichi kichijtoyaya tlakuali, uan peji moilia ajia sa nechualtlakualchiuilia? Uan ijino panok totati. Elki se huelta nimaj mokuapak, uan asito icha kipantito ichichi tlakualchijtika uan kiilki uankino ta tiualchiua tlakuali. Ichichi ki ilki, tla ta amo tinechpantijtoskia , ni tichichime tiueltoskia ti te paleuia, axkana sa timochiaskia ma techtlamakaka, nojia komo imojuanti in totlayimej.
__________
Relato en náhuatl de El Limón, Ixhuatlán de Madero, Veracuz, recogido por Cecilia Guzmán Hernández, docente en la Universidad Intercultural del Estado de Puebla.