CAÑA, HILO Y PAPEL LA VÍCTIMA SIENTE EL AIRE / CHANKAT, TSINAT CHU KAPSNAT WANTIKU PATIY MAKGKATSIY UʼN
En una noche melancólicamente absurda
jugaré en el patio con mi padre. Tras la ventana,
el génesis de todo desarrollo absoluto frente a un nuevo orden,
estará mi madre contemplando el espectáculo que deseó
desde que dejó entrar aquel miembro amado para luego salir.
Que bien apretaba tu seno
con mis pequeñas manos; que bien me alimentaste.
Oh, yo no sabía cuánta profundidad se hallaba
en la primera palabra que emitió mi corazón, “papá”.
Allí está afuera maltratando el jardín inconscientemente
a carcajadas con su pequeño hombre.
Oh, si el jardín tuviera conciencia,
pensaría que no le ha ido tan mal después de todo.
Supongo que eso piensa mi madre ahora,
con una taza de café casi vacía y una sonrisa viva.
El viento ha alcanzado a curar las cicatrices, pero el perdón
no alcanzó las palabras.
Quizá los actos están a medias,
un tanto tambaleándose, pero ahí están.
Siendo actores auténticos para espectadores sonrientes.
Oh el espectador, que bien contempla
el espectáculo de un hijo que perdona a otro hijo.
Pero este otro.
Hijo de una cultura fragmentada, caminando dentro
de una sociedad bañada en suma tristeza,
con la inteligencia aturdida y la voluntad renegada
Pobre de ti, padre.
A quien le suministraron una dosis de prejuicios
para destruirse, azotarse, romperse.
Para luego romperle la cara y el corazón a su amante,
para luego… La estupidez, la impaciencia, un poco de locura
y tumbarse en lágrimas intentando abrazar a su aturdido hijo.
Pobre Hombre quien apenas siente
aires de la unidad olvidada
y le trae alcatraces y chocolates a su familia,
para después: invitarme a contemplar por la mañana
de un domingo, los zopilotes cerca del cielo
allí en el aire tomando las mejores corrientes.
Pobre de ti Hombre que me miras y me dices,
“construiremos un papalote”.
Akgtum tsisni xa talipuwan ni xikana nak takgamanan kin tlat
ktankilhtin. Kpulakawan na tawila xa tasikulnana lekgalhtawakga
xakstu katsi paks xa takatla ni tataya akgtum xa sasti tamapakgsin, na
ukxilha xa xikana talilakgastan wantuku klakgpuwan akxnitia nialh
tsukulh tanuy tama chatum tapaxkit alistalh na taxtuy.
Lu stlan xak lilakpitay laktsu
ki makan min tsikit; lu stlan ki mawi.
Oh, ni xak katsiy lantla xli pulhman xwi
xa pulana tachiwin wantuku wa ki nakú, “tlat“.
Anu wilacha kkilhtin nitu li ukxilhma katuwan ni lakakatsi pixlanka
talitsima aktsu xchixku.
Oh, kum katuwan xlakakatsilh,
xlakapastaklhi alistalh paks pi ni makgtum xa ni tlan a laniy.
Ka kpuwan pimax wa lakapastaka kin tse uku,
pakgtum xkutila kapen nitu tajuma chu akgtum xa stakwan talitsi.
Wa u’n mataxtuklhi kana matlaniy lhuwa xtutu, perwa tamatsankgananit
ni mataxtuklhi pulaklhuwa tachiwin.
Max wantuku tatlaway ka itat wilakgolh,
o ka chi tatsuwimakgolh, per a wilakgolh.
Li taxtukgonit malakgastananin piwa xa xikana litasiyay xlakan xa laklitsin
lakgastananin.
Oh wa lakgastananin, lu tlan ukxilhkgoy tama talilakgastan xla chatum
kam kgawasa matsankganani a chatum kam kgawasa.
Per uma tanuk.
Kam kgawasa xa pulaklhuwa takatsin ni xa takgatsin, tlawama kxpulakni
kxa liputum li paxnit lhuwa talipuwan,
xla liskgalala aktliklhwan chu talakgmakgan wantuku talakgpuwan.
Kgoxota wix, tlat.
Wantiku maxkika akglhuwa likuchun xla xa ni xa tlan tachiwin ka nali
talaktlaway, talikgasnokga, talakgpakglha.
Alistalh na kgaxiy xlakan chu xnakú xla xmakgwana, alistalh… Wa ni
xa aktankswa, wa ni xa tataynit, aktsu xa takgwatit chu nali lakan xa
lakgpixtajat sakgsaputun swita xkam kgawasa xa aktliklhwa.
Kgoxota.
__________
Luis Ángel Gándara Olaya, Teziutlán, Puebla.
Traducción al totonaco: José Luis Vicente Santiago, Huehuetla, Puebla.