KAÑAL / 317
CANARIO DE LA CRUZ (CH’OL)
KAÑAL
tselekña tyi tyokal isäklañ ja’al.
CHe’ ya’ix ta’bakña iyujts’il x-ixik
tyi ye’bal ik’yo’ch’añbä tyokal
mi iyutsi majlel isäklañ ya’i.
Ñajtyo añ ili wiñik
iwolix iyojkoñ x-ixik
iwolix iyojkoñ x-ixik
ts’ip-ts’ipñabä iyak’
isäklañ ityij iyej jiñi Kañal
isäklañ ityij iyej jiñi Kañal
añixbä ityjikñäyel tyi pañchañ.
X-ixik mi ilich’ k’äbañ jiñi wiñik.
CHejax laktyäl yom cha’añ mi imek’ob ibä.
CHejax laktyäl yom cha’añ mi imek’ob ibä.
Ji, sujtyi tyi o’chañ aj x-ixiki.
Ipäk’ ch’ojo ibik’ wiñik.
Ipäk’ ch’ojo ibik’ wiñik.
“Api’älix aj ja’ali yaj”
mi iyäxña ubiñ ty’añ jiñi Kañal.
mi iyäxña ubiñ ty’añ jiñi Kañal.
Jiñäch ity’añ chuchu’äl
wolibä ijuch’, ichajpañ iwaj
ba’ mukulob chämeñobixbä
wolibä ijuch’, ichajpañ iwaj
ba’ mukulob chämeñobixbä
tsa’bä isik’iyob ñajp.
“Mayinaj: la’ix majlikoñ tyi kotyoty”,
che’ tsil-tsilña tyi oñel Kañal.
Jäläkña ipäs ibä o’chañ:
“Japä ili chejeñ”
ijak’ä lukum.
ijak’ä lukum.
YA’ TYI IYOWIX iyej Kañal
mi ilok’el xtye’lel muty añbä isujl,
mi ilok’el xtye’lel muty añbä isujl,
yik’oty ñuxukñatyak ña’tyuñ ja’
lajalbä bajche’ isäklel limetye.
KAÑAL
remonta hacia una colina de nubes,
busca los pasos que dejó la lluvia.
Salta arroyos,
respira miel bajo el cielo negro.
respira miel bajo el cielo negro.
A lo lejos
distingue la silueta de mujer
distingue la silueta de mujer
que abre los brazos
y mueve la lengua,
y mueve la lengua,
atrayendo la boca de Kañal.
Entusiasmado
salta hacia el cielo.
salta hacia el cielo.
Suspendido en el rostro de la nube,
antes del abrazo
recibe el mortífero beso
de una nauyaca.
recibe el mortífero beso
de una nauyaca.
“La lluvia es tu compañera”.
La anciana lleva maíz al cementerio
La anciana lleva maíz al cementerio
donde Kañal
tiene los ojos sepultados. Grita:
tiene los ojos sepultados. Grita:
“Mayinaj”.
Atormentado por el frío
y sin ojos pregunta:
¿Cómo volver a casa?”.
La víbora de cascabel
Atormentado por el frío
y sin ojos pregunta:
¿Cómo volver a casa?”.
La víbora de cascabel
responde
ofreciendo jícaras de fuego.
ofreciendo jícaras de fuego.
DEL ALIENTO DE Kañal
nacen aves
con escamas de arena:
sujetan alas que absorben cantos
nacen aves
con escamas de arena:
sujetan alas que absorben cantos
en un lago de cristal.
_________
CANARIO DE LA CRUZ (Pactiún, Tumbalá, Chiapas, 1981), poeta ch’ol miembro de la Organización Cultural Abriendo Caminos “José Antonio Matamoros”, ha publicado en antologías. Estos poemas forman parte de Mayinaj (Tz’akbu Ajaw, Coneculta, Tuxtla Gutiérrez, 2021), libro que, al decir de Alejandro Aldana Sellschopp, “nos conduce a la develación del mundo, donde la poesía es un recurso mediante el cual se logra una mirada nueva sobre una naturaleza también novedosa”. Nuestra sección Veredas ofrece dos reseñas paralelas de Mayinaj.