JAJP NTËKETYPY NKO’OKNAYA’ANY / ME ACOSTARÉ EN MI CASA — ojarasca Ojarasca
Usted está aquí: Inicio / Escritura / JAJP NTËKETYPY NKO’OKNAYA’ANY / ME ACOSTARÉ EN MI CASA

JAJP NTËKETYPY NKO’OKNAYA’ANY / ME ACOSTARÉ EN MI CASA

JUVENTINO SANTIAGO JIMÉNEZ (AYUUK)

Mätsk po’o ntsë’ë ojts pyijkya’. Wa’a ntsë’ë n’äjty ëjënt’atp; jajp ntsë’ë pä’äm ojts pyäätya’. Xyaa ntsë’ë ojts pyajtnë mää ëjts ntsëna’. Ë’nkëxy’anpy ja’a ntsë’ë tsyëna’. Xyaa ntsë’ë y’ëna’any:

–Tëë ëjts pä’äm xpääty, i’tsy. Tee ëjts ntejn xjäta’anp. Mëknaxy ëjts pä’äm tëë xpääty. Jajp nkëmejtypy nëjkxa’any. Jajp ntëketypy nko’oknaya’any. Jaj p ntso’onë ëjëntyëketypy. Ka’t ëjts jajp mpëjkët jajp këmunytyëketypy.

Ka’t ëjts nkëmay koo ntsë’ë jëtë’n pyëjka’anya’, koo ntsë’ë jëtë’n pä’äm mëtsënaya’any. Xyaa ëjts ja’a ntsë’ë ojts jejky nëkëpijtynëm ja’koj ëjts n’äjty ja’a nyä’äytyëjk y’ëjiy. Tyooky. Tyunta’. Jyëtejta’. Ëjts n’unk n’ijxy. Xyaa ntsë’ë ojts nëkëpijty. Ka’tëm ntääk ja’a myaya’. Ka’tëm ja’a ntsë’ë pyëtë’ëky. Nyëtëntënp ja’a ntsë’ë ijty soo ojts nyaxkëta’akyë’n koo jyä’äty ja’a noviembre. Naxkëta’ak koo nyaxkëta’aky. Jajp y’uuky ko’okna’. Tëë to’oky pyu’utkëxnë. Tëë wet pyu’utkëxnë. Xyaa ëjts ntääk n’ënëma’:

–Soo ntejn xkaktsi’iy. Soo ntejn tëkooty ënë’ën nëë xkëtëjkpääty. Ejx ntsë’ë tëë jyajtnë.

–Ka’t ëjts xmay. Ka’t nmëta’aky, unk. Jëtë’n mejts xjowa’ koo nëmay ntsëna’ayën. Ëjts nyëtyu’uk ntsëna’. Ka’t xmay. Yë’ë m’itsy, yë’ë jëtë’n nëë tmeepy. Yë’ë m’itsy, yë’ë jëtë’n nëë tëk’ukp koo nëë t’ëmëtonaxy. Nëë jëtë’n y’ëmëtonaxypy. Yë’ë jëtë’n nëë tmeepy, — nëm ntääk ye’eny.

To’okyjyotp ëëts ojts nwetspëtsimy mëët ntääk. Xyaa ëëts ojts njëktsi’iy. Soo ja’a wyay nwo’okën, jëtë’n ja’a wyay jyajtnëtë soo tsayën. Ka’t ja’a wyay y’ëkwo’oktëjkynë. Ka’t ja’a y’ëkjëkmanyë. Ja’y ëëts ojts nkëwooky ënëna’. Ja’y ëëts ojts n’oopy. Ka’t ja’a nëë tsejky. Jëtë’n myëpijpy ëjxtëm jä’äy tyepëjkya’. Jëtë’n y’ëtë’ësty. Jëtë’n myëpijpy. Xyaa ëëts ojts petypy njëktsi’iy. Xyaa ëëts ojts petypy npotnë. Xyaa y’ëna’any:

–Mejts ijtsy, jëskuyë’p. Oka’anp ëjts. Wa’ n’äjty y’okanë jëmäjk xëë. Jëtë’n n’äjty jyak’eta’any.

–Tëë ëjts xjëktsi’iy. Ka’t ëjts pën xto’ont koo ëjts n’ookt. Pën pën ëjts n’äjty xtona’anp pë nmëtajtp ëjts ja’a. Mpëwetsp ëjts ja’a pën ëjts n’äjty kwan xjëktsëwa’anp. Tëë xjëktsi’iy, jëskuyë’p. Mejts ntääk m’ejxp. Mejts ntääk mkëwent’atp. Mejts ntääk mpä’äm’ejxp. Jëskuyë’p koo xjëktsi’iy, koo xjëkëpajtsy, koo xnëminy, koo xnëkëpijty. Ka’t mjantsy myëta’aky ja’ko’ m’unk m’ëna’ak, myä’äytyëjk jyamjëta’. Kaaky tojkx t’ëmëtoota’ —jëtën ja’a ojts y’ëna’any.

Jantsytëm ja’a ntsë’ë n’äjty y’ëna’ay. Xyam ëjts njuky’aty. Xyam ëjts ja’a xëë ja’a et naxwi’ny njak’ënijxy.

 

Mi hermana mayor estuvo enferma durante dos meses y en aquella época tenía el cargo de agente municipal en el Duraznal. Justamente se había enfermado en la casa del pueblo y aun así subió por donde yo vivía porque su casa quedaba más arriba.

–Hermana menor, estoy enferma y realmente no sé qué me pasará porque la enfermedad que tengo es muy fuerte. Por eso iré a mi casa y me acostaré. Salí de la casa del pueblo debido a que no quiero estar allá enferma —dijo mi hermana mayor.

Yo no imaginaba qué tan grave era la enfermedad que tenía mi hermana mayor y tampoco sabía cuánto tiempo estaría así enferma. No fui a visitarla luego porque mi esposo era comerciante y vendía blusas de un pueblo a otro. Mientras yo me dedicaba a cuidar a mis hijos, pero un día subí a visitarla y al llegar me di cuenta que ella no podía levantarse. Parecía que seguía en la misma posición como se había acostado a principios de noviembre desde que pasó a mi casa y no volvió a pararse. Allí acostada tomaba agua y el petate ya comenzaba a podrirse al igual que su ropa. Entonces, le dije a mi mamá:

–¿Por qué no la bañas? ¿Por qué no le echas tantita agua en su cuerpo aquí dentro de la casa? ¡Mira cómo está mi hermana mayor!

–Hija, no he podido levantarla y tampoco he tenido tiempo suficiente. Tal vez sería más fácil si viviera con alguien más, pero yo vivo sola y por eso no he podido. Tu hermano menor le ha dado agua. Tu hermano menor le ha dado de tomar agua pues a cada momento pide mucha agua. Él es quien le da agua —dijo mi mamá.

Luego, sacamos a mi hermana mayor sobre el petate para bañarla y lo primero que quise hacer fue peinarla. Sin embargo, no fue posible ya que su cabello estaba todo enredado y se parecía a una hamaca y por esa razón el peine no entraba entre su cabello. Todo intento fue en vano. Enseguida, la enjaboné, pero mi hermana mayor tampoco quería bañarse porque temblaba y era como si estuviera enferma de frío. Se movía y temblaba. La bañamos y la secamos rápido. Entonces, me habló:

–Hermana menor, gracias. Yo moriré. Faltaban diez días para que muriera y tan sólo viviría durante esos días.

–Ya me bañaste y nadie podrá tocarme cuando me muera. Si alguien se atreve a tocarme, tendrá que acompañarme y si alguna otra persona me baña a la fuerza, también me la llevaré. Ya me bañaste y gracias. Tú cuidarás a mi mamá y te encargarás de ella cuando se enferme. Gracias por bañarme y por intentar peinarme. Gracias por venir y por subir. Tú no habías podido visitarme pues tienes hijos y esposo. Ellos piden comida —añadió.

Mi hermana mayor decía la verdad antes de morir porque aún sigo viendo la luz sobre la tierra y significa que estoy viva.

__________

Juvent ino Santiago Jiménez, narrador ayuuk de Tamazulápam Mixe, Oaxaca. Próximamente se publicará el libro Ka’t ja’a në’ ka’t ja’a tu’ njëktëko’oyën / No perdamos el camino, por la Universidad Intercultural del Estado de Puebla.

comentarios de blog provistos por Disqus